صناعات خمسصناعات خمس، یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای انواع پنج‌گانه استدلال به حسب مواد و اصناف قضایای به‌کار رفته در آن است. ۱ - توضیح اصطلاحدو بخش اصلی علم منطق، مباحث معرِّف و حجّت است. بخش معرِّف در باره تعریف و شرایط و اقسام آن بحث می‌کند و بخش حجّت درباره استدلال بحث می‌کند. گاهی استدلال از لحاظ صورت، بررسی و به قیاس، تمثیل و استقرا تقسیم می‌شود و گاهی از لحاظ ماده استدلال بررسی می‌شود. مباحث مربوط به بخش اخیر (انواع استدلال به حسب مواد و اصناف قضایای به‌کار رفته در آن) با عنوان «صناعات خمس» در منطق می‌آید. صناعات خمس عبارت‌اند از: صناعت برهان، جدل، خطابه، مغالطه و شعر. این صناعات از ترکیب اقسام قضایای یقینی و غیر یقینی (که ماده استدلال‌اند) با صور مختلف استدلال (قیاس، استقرا و تمثیل) به وجود می‌آید. در بیان این پنج قسم و وجه انحصار آن چنین گفته شده است: اثر کلام، یا تخیّل و تاثرات نفسانی است و یا تصدیق. تخیّل، یک قسم بیش ندارد و آن «شعر» است. و تصدیق بر چهارگونه است، زیرا اگر افاده یقین یعنی جزم صادق کند «برهان» است و اگر تصدیق ظنی به حکم پدید آورد، «خطابه» است. اگر از سخن، اعتراف و تسلیم مخاطب نتیجه گرفته شود، «جدل» است و اگر هیچ‌یک از آنها حاصل نشود، بلکه مطلوب از کلام، جزم به امور غیر واقعی و کاذب باشد، «مغالطه» است. [۲]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۳۳۵.
[۳]
ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، ص۲۵۶.
شریف‌ترین این اقسام، برهان است، زیرا مفید یقین است و پس از آن جدل که مفید جزم است و بعد خطابه که باعث افاده ظن است و سپس شعر که مایه تهییج می‌شود (البته تهییج در خطابه هم مطلوب است) و در پایان، مغالطه که از همه پست‌تر است، چه اینکه شر محض است. [۶]
گرامی، محمدعلی، منطق مقارن، ص۱۶۱.
[۷]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۳۷۷.
[۹]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۲۱۲.
۲ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • گرامی، محمدعلی، منطق مقارن. • خوانساری، محمد، منطق صوری. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • مظفر، محمدرضا، المنطق. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • ابوالحسن سالاری، بهمنیار بن مرزبان، التحصیل. • حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. ۳ - پانویس
۴ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «صناعات خمس»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۱/۲۹. |